Văn miếu Bắc Ninh được khởi dựng từ thời Lê Sơ, địa điểm xây dựng Văn miếu nằm trên vùng sơn phận Thị Cầu, trấn Kinh Bắc xưa. Tới năm Quý Tỵ, niên hiệu Thành Thái thứ 5 (1893), Văn miếu được chuyển về núi Phúc Sơn (hiện nay thuộc khu 10 phường Đại Phúc, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh). Văn miếu là nơi phụng thờ “Đức Khổng Tử” - người được tôn vinh là “Thánh sư” hay “Vạn thế sư biểu” và Tứ phối - các chư hiền của đạo Nho là Nhan Hồi, Tăng Sâm, Tử Tư, Mạnh Tử (các vị được phối thờ với Khổng Tử). Đồng thời đây cũng là nơi vinh danh tên tuổi các nhà khoa bảng của quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc đóng góp nhiều công lao với dân với nước dưới các triều đại phong kiến Việt Nam.

Sách Đại Nam nhất thống chí, tập IV” - Nhà xuất bản KHXH Hà Nội năm 1972 và nội dung tấm bia đá “Trùng tu Bắc Ninh bi đình ký” dựng vào ngày tốt, tháng trọng Xuân (tháng 2), năm Nhâm Tý, niên hiệu Duy Tân thứ 6 (1912) tại Văn miếu Bắc Ninh cho biết: “Văn miếu Bắc Ninh ở phía Đông Bắc tỉnh thành thuộc sơn phận xã Thị Cầu huyện Võ Giàng được tu bổ vào năm Gia Long thứ nhất (1802), làm lại năm Thiệu Trị thứ 4 (1844). Năm Quý Tỵ niên hiệu Thành Thái thứ 5 (1893) chuyển về núi Phúc Đức, tổng Đỗ Xá, huyện Võ Giàng”.

Trải trường kỳ lịch sử Văn miếu Bắc Ninh được trùng tu, tôn tạo, mở rộng quy mô nhiều lần dưới triều Nguyễn vào các năm 1802, 1844, 1896, 1912, 1928. Theo nội dung tấm bia đá (bia bình phong) dựng giữa sân Văn miếu “Bắc Ninh tỉnh trùng tu Văn miếu bi ký” (Bia ghi việc trùng tu Văn miếu Bắc Ninh) dựng vào tháng trọng Đông, năm Mậu Thìn, niên hiệu Bảo Đại thứ 3 (tháng 11 năm 1928) thì Văn miếu Bắc Ninh được tu sửa, tôn tạo lớn vào năm này: “Đến tháng ấy người giữ quyền phụ trách công việc là ông Án sát sứ Bùi Phát Tường lãnh đạo các con em nhà nghề cùng nhau trổ hết tài năng khéo léo nhất tiến hành, trăm việc đều được nghiên cứu chu đáo. Thế là lần lượt các công trình được mọc lên, điện cao gác uốn, hành lang lượn, tường thấp xây gạch bao quanh tất thảy có 11 toà thật trang nghiêm, đẹp đẽ”. 

Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp giai đoạn (1946 - 1954), Văn miếu Bắc Ninh bị phá huỷ nặng nề, hệ thống bia đá xây thành tường nhà bi đình, thất tán (01 bia Tiến sỹ thời Nguyễn). Sau ngày hoà bình lập lại Văn miếu được tu sửa, đến những năm cuối của thế kỷ XX  chỉ có các công trình Tiền tế, Hậu cung, 2 tòa Tả vu, Hữu vu. Vào năm 2001, Văn miếu Bắc Ninh tiếp tục được trùng tu, tôn tạo, phục dựng toàn bộ các công trình hoàn hảo như xưa. Công trình kiến trúc Văn miếu Bắc Ninh hiện nay gồm các hạng mục: cổng Nghi môn, công trình kiến trúc chính có mặt bằng tổng thể kiểu chữ "công" gồm tòa Tiền tế 5 gian 2 dĩ, ống muống 1 gian nối với tòa Hậu đường 5 gian, hai bên hồi tòa Hậu đường là 2 tòa nhà Bi đình 5 gian, 2 dĩ, phía trước tòa Tiền tế là 2 dãy nhà Tả vu, Hữu vu mỗi tòa 3 gian, tại sân chính giữa cổng Nghi môn và tòa Tiền tế dựng bia bình phong. Toàn bộ khung chịu lực của các hạng mục kiến trúc đều được làm bằng gỗ lim, nghệ thuật trang trí chạm khắc truyền thống, đề tài “tứ linh, “tứ quý”, hoa lá cách điệu, vân mây, đao mác…

Hiện nay, tại Văn miếu Bắc Ninh còn bảo lưu được 15 tấm bia đá có niên đại tạo tác vào thời Nguyễn, đây là nguồn tư liệu Hán Nôm đặc biệt giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, khoa học cho biết thông tin chính xác về quá trình xây dựng và trùng tu tôn tạo, thời gian di chuyển Văn miếu Bắc Ninh về vị trí hiện tại. Nội dung văn bia còn cung cấp thông tin về khoa danh, chức tước của gần 700 vị đỗ đại khoa của xứ Bắc Ninh - Kinh Bắc xưa. Văn bia ghi chép lại việc trùng tu, sửa chữa Văn miếu có 3 tấm, gồm: Bia “Bắc Ninh tỉnh quan viên cung tiến” khắc dựng năm Thành Thái thứ 8 tháng 7 ngày 15 (1896) ghi chép lại số ruộng do các quan viên tỉnh Bắc Ninh cung tiến, tiền của vào Văn miếu để làm tư điền phục vụ cho việc tế lễ hàng năm. Bia “Trùng tu Bắc Ninh bi đình ký” khắc dựng năm Duy Tân thứ 6 (1912) ghi chép về việc di chuyển Văn miếu từ sơn phận Thị Cầu về núi Phúc Sơn (Phúc Đức). Bia bình phong “Bắc Ninh tỉnh trùng tu Văn miếu bi ký” dựng năm Bảo Đại thứ 3 (1928) có kích thước lớn (270cm x 320cm) ghi chép việc trùng tu tôn tạo Văn miếu vào năm này.

Trong đó đặc biệt giá trị hơn cả là 12 tấm “Kim bảng lưu phương” đề danh Tiến sĩ dựng năm Kỷ Sửu niên đại Thành Thái tháng 10 (năm 1889), dựng tại hai nhà Bi đình. Nội dung 12 tấm bia “Kim bảng lưu phương” ghi chép về khoa thi, họ tên, quê quán, học vị và chức tước của các vị Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa, Tiến sĩ của xứ Kinh Bắc xưa có nhiều đóng góp to lớn trong công cuộc xây dựng đất nước, bảo vệ nền độc lập, chủ quyền của Đại Việt dưới các triều đại phong kiến. 12 tấm bia này có kích thước như nhau (cao 110cm, rộng 75cm, dày 9cm), trán bia cong và được trang trí lưỡng long chầu nguyệt. Ở diềm bên trái của mỗi bia có ghi khắc vị trí đặt của bia đó trong nhà bia. 12 tấm bia “Kim bảng lưu phương” là hiện vật gốc độc bản. Trong 12 bia đá có 11 bia cổ, 01 bia Tiến sỹ thời Nguyễn (bị mất) chế theo bản in dập của Viện nghiên cứu Hán Nôm. Tác giả văn bia là Cử nhân Đỗ Trọng Vĩ, giữ chức Đốc học tỉnh Bắc Ninh đã dầy công sưu tầm, đối chiếu từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau để biên soạn nội dung 12 tấm bia lấy tiêu đề là “Kim bảng lưu phương” (Bảng vàng lưu danh thơm). Đây là nguồn tư liệu xác thực, đầy đủ nhất đối với việc nghiên cứu lịch sử khoa cử Kinh Bắc - Bắc Ninh, trong đó có nhiều Tiến sĩ không có tên trong các tài liệu đăng khoa lục hay tại bia Văn Miếu Quốc Tử Giám, nhưng lại có tên trong bia Văn Miếu Bắc Ninh. Bia Văn Miếu Bắc Ninh là nguồn tư liệu bổ khuyết đầy đủ nhất về các danh nhân khoa bảng quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc thời Phong kiến. Nội dung văn bia cho biết rõ ngày tháng dựng bia, tên của người soạn văn bia, người dựng bia. Chữ viết trên bia, các hoa văn trang trí cùng phong cách tạo dáng bia đều mang dấu ấn của một thời kỳ lịch sử. Với giá trị độc đáo kể trên, 12 tấm bia “Kim bảng lưu phương” được công nhận là Bảo vật quốc gia tại Quyết định số 88/QĐ-TTg ngày 15/01/2020 của Thủ tướng Chính phủ. 

Cùng hệ thống bia đá, hệ thống câu đối hoành phi khắc chữ Hán cổ và các văn bản chữ Hán ở Văn miếu Bắc Ninh có nội dung ca ngợi phong cảnh Văn miếu, phong tục tập quán tốt đẹp, truyền thống văn hiến, văn hoá giáo dục của nhân dân Bắc Ninh - Kinh Bắc  khẳng định vị thế của Bắc Ninh trong lịch sử dân tộc.

Tại Văn miếu Bắc Ninh (trung tâm Nho học hàng tỉnh) xưa kia một năm tổ chức 2 lần sự lệ vào dịp “Xuân Thu nhị kỳ”. Việc tổ chức tế lễ ở Văn miếu hàng năm được ấn định vào các ngày cố định là ngày trọng lễ: Ngày sơ Đinh của tháng 2 và ngày sơ Đinh của tháng 8 âm lịch. Việc tế lễ ở Văn miếu được các quan đầu tỉnh thực hiện. Trước ngày lễ chính Văn miếu được quét dọn sạch sẽ, cờ thần từ cổng vào trong dọc hai bên đường được trưng lên. Lễ vật tế lễ được các tổng, huyện nơi có Văn miếu chuẩn bị chu đáo, lễ vật gồm: Trâu, dê, lợn, xôi, quả phẩm, rượu… Ngày chính lễ quan Tổng đốc (đầu tỉnh) đi đầu ăn mặc chỉnh tề cân đai bồi tử, lọng che và lính lệ đi kèm. Tiếp sau là các quan tỉnh, huyện, chánh tổng, hào lý, trương tuần đi hộ tống, hai bên đường dẫn vào Văn miếu phường lễ nhạc cử hành. Trong sân Văn miếu các nho sinh, kỳ mục ngồi chỉnh tề, tàn lọng, nghi trượng trang nghiêm rực rỡ. Các ban thờ rực sáng lễ nghi, hương thơm ngào ngạt. Thời gian tế lễ kéo dài tuân thủ nghiêm ngặt từng động tác, quy trình từ việc dâng hương, dâng rượu đến dâng phẩm vật đều rất nghiêm trang chu đáo. Sau khi quan đầu tỉnh khai lễ xong, các viên huyện thừa, chánh tổng, hào lý, nho sinh lần lượt vào dâng hương lễ thánh. Kết thúc buổi tế lễ, lễ phẩm được chia cho các quan theo thứ bậc, tuổi tác, các nho sinh cùng hưởng lộc và tổ chức sáng tác, bình thơ.

Ngoài hai ngày tế lễ hàng năm, các ngày thường nhân dân làm lễ thánh, các học trò và các bậc phụ huynh có tập quán trước mỗi kỳ thi hương đều đến Văn miếu làm lễ thánh xin phù hộ cho mình, cho con em mình đầu óc sáng sủa, minh mẫn để kỳ thi đạt kết quả cao. Đến khi đã đỗ đạt “công thành danh toại” các nho sinh lại đến làm lễ tạ ơn thánh và các vị nho khoa chu đáo. Đây là một sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng cao đẹp gắn liền đạo lý “uống nước nhớ nguồn” và “tôn sư trọng đạo” của nhân dân Kinh Bắc - Bắc Ninh.

Văn miếu Bắc Ninh là công trình tiêu biểu phản ánh về lịch sử khoa bảng của đất Bắc Ninh - Kinh Bắc. Văn miếu Bắc Ninh vừa là nơi thờ Khổng Tử và các bậc Tiên hiền, vừa là nơi lưu danh các vị khoa bảng của cả xứ Kinh Bắc. Hệ thống bia đá ở Văn miếu Bắc Ninh là những hiện vật quý cung cấp cho chúng ta nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, giáo dục về nghệ thuật điêu khắc, thể hiện quan điểm thẩm mỹ và tài năng của nhân dân Kinh Bắc thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Văn miếu Bắc Ninh với những nét truyền thống lịch sử, văn hóa, giáo dục còn lưu giữ được cho đến ngày nay là những cứ liệu vô cùng giá trị của nền văn hiến Kinh Bắc xưa. Chính vì vậy, Văn miếu Bắc Ninh hiện tại và trong tương lai là điểm du lịch văn hoá truyền thống đặc sắc nhất để du khách trong và ngoài tỉnh được tham quan, ngắm cảnh và hiểu biết sâu sắc hơn những giá trị truyền thống văn hoá, giáo dục, nghệ thuật… của con người xứ Kinh Bắc nói riêng và Việt Nam nói chung. 

Với những giá trị lịch sử tiêu biểu đó, Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng Di tích Quốc gia, Quyết định số 28 -VH/QĐ, ngày 18 tháng 01 năm 1988./.

                                                                                                                                                                                                                                                             NGUYỄN VĂN AN