Kinh Bắc - Bắc Ninh nổi tiếng trong lịch sử là một vùng đất cổ có nền văn minh sớm phát triển. Đây được coi là chốn “Tổ đình” của Phật giáo Việt Nam. Hệ thống chùa chiền nơi đây từng được biết tới qua sự phân vùng di tích của người xưa: Cầu Nam - Chùa Bắc - Đình Đoài. Tuy nhiên, bên cạnh những ngôi chùa cổ kính mang nhiều giá trị lịch sử, văn hoá, nghệ thuật đặc sắc; thì Kinh Bắc - Bắc Ninh cũng là địa bàn có nhiều ngôi đình quý giá. Câu ca xưa còn đó:
Thứ nhất là đình Đông Khang
Thứ nhì đình Báng, vẻ vang đình Diềm
Câu ca dẫu nhắc tới những ngôi đình cụ thể, trở thành niềm tự hào về mái đình quê của người xứ Bắc, nhưng nó cũng như một ngầm ý về chiều sâu văn hóa được kết tinh nơi mỗi làng quê trên vùng đất cổ kính này. Bởi ở đó, có biết bao giá trị vật chất và tinh thần đã được con người tạo dựng bằng sức lao động và sáng tạo bền bỉ qua thời gian. Câu chuyện về ngôi đình cổ đã mấy trăm năm tuổi trên đất làng Ngăm Lương, xã Lãng Ngâm, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh mà chúng tôi nói tới sau đây là một ví dụ chứng minh cho điều đó.
Thôn Ngăm Lương, xã Lãng Ngâm (xưa có tên Ngâm Điền) nằm liền kề dãy núi Thiên Thai, là nơi gặp gỡ giao thoa của nhiều mạch địa - văn hoá chuyển tiếp. Trên địa bàn có sông Đuống ôm vòng phía Tây và Tây Bắc. Đi liền với đó là tuyến giao thông đường bộ cổ, nay là đê sông Đuống. Tuyến sông và con đường cổ ấy làm thành mạch nối Đông - Tây liên kết giữa lưu vực sông Thái Bình và sông Hồng. Lãng Ngâm cũng nằm bên bờ phía Tây của khu vực Lục Đầu Giang, nơi kết thúc mạch núi cao, đồi thấp phía Bắc; nơi đổ về của những sông Thương, sông Cầu, sông Lục Đầu, để mở ra đồng bằng và xuôi về biển Đông. Những tuyến sông đó là những huyết mạch giao thông quan trọng trong chuyển lưu cư dân Việt cổ cùng với những yếu tố kinh tế, lịch sử, văn hóa của đất nước về với Lãng Ngâm; và từ đây - cũng chính nhờ những huyết mạch đặc biệt này - nó tiếp tục tỏa ra, hội nhập cùng đất nước trên mọi lĩnh vực. Điều đó đã cho vùng quê Ngăm Lương - Lãng Ngâm - ngay từ thời cổ - đã là nơi vừa được chứng kiến, vừa trực tiếp góp phần sáng tạo nhiều trang sử văn hóa đặc sắc của quê hương, đất nước.
Giới khảo cổ đã tìm thấy từ lòng đất Lãng Ngâm những bằng chứng về nơi mật tập đông đúc con người từ xa tắp mấy nghìn năm về trước. Đó là những công cụ sản xuất bằng đá; những vật dụng sinh hoạt bằng gốm; đồ trang sức bằng đá, gốm, đồng... rồi những dụng cụ sản xuất, đồ dùng sinh hoạt, vũ khí bằng đồng… Điều này đã phản ánh về những giai đoạn phát triển của văn minh Việt cổ được chồng lớp qua thời gian. Nó chứng tỏ từ rất sớm, nơi đây đã có con người đến sinh cơ lập nghiệp, lâu dần tạo thành những cộng đồng làng xóm đông vui, được cố kết mở rộng. Cũng từ đó, các công trình kiến trúc văn hóa được ra đời để làm nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh, tín ngưỡng của nhân dân địa phương. Đó là những nghè miếu cổ sơ; đền Ba, chùa Phổ Thành linh ứng; và đặc biệt là ngôi đình - như mái nhà chung, trái tim làng - tồn tại qua nắng mưa bao năm tháng thời gian. Tất cả đã in sâu trong tâm trí, trở thành di sản, là niềm tự hào của người làng Ngăm.
Nằm ở vị trí đầu làng, nhìn về phía Đông Nam, đình làng Ngăm Lương ở vào thế phong thuỷ đẹp. Tiền đường phía trước có hồ nước tụ thuỷ, đường làng uốn quanh, xa là đồng quê màu mỡ. Hai bên là làng mạc, ruộng đồng. Sau lưng đình là đê đại hà và dòng sông Đuống như dải nhiễu bao bọc. Cũng có lẽ làng và đình nằm bên sông,mà người xưa khi dựng đình đã tôn thờ 3 vị Thủy thần làm thành hoàng. Các vị thuỷ thần vốn được coi là các nhân vật có vai trò quyết định, ảnh hưởng trực tiếp đến tư duy đời sống sinh hoạt và sản xuất của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước từ thuở sơ khai. Hiện nay sự tích của các ngài ở địa phương đã bị thất lạc từ lâu, do vậy không rõ công trạng của các ngài như thế nào. Nhưng trong đình vẫn còn lưu giữ các văn tự chữ Hán ghi tên hiệu của các ngài là: Đệ nhất Ngũ lục hiển ứng biên linh tôn thần, Đệ nhị Trung thiên anh nghị hùng lược tôn thần, và Đệ tam Chàng nhị thông duệ mẫn đạt tôn thần.
Theo người làng truyền lại, ngôi đền có tên đền Ba, nằm phía Tây làng mới chính là đình Ngăm Lương thuở ban đầu, khi người dân tới đây dựng làng, mở xóm. Sau khi làng quê hưng thịnh, dựng đình ở vị trí hiện nay. Công trình đình cũ này trở thành đền Ba - đặt thờ tổ nghề dâu tằm - vốn khi xưa là nghề chính của người làng bên cạnh nghề nông.
Đình làng Ngăm Lương có quy mô khá bề thế, ẩn chứa nhiều giá trị đặc sắc về lịch sử, văn hóa tín ngưỡng và kiến trúc - nghệ thuật. Đặc biệt, trên lĩnh vực kiến trúc - nghệ thuật, đây là một trong những đại diện cuối cùng, xuất sắc của nghệ thuật điêu khắc đình làng Bắc Bộ trong ba thế kỉ vàng của văn hóa dân gian. Cũng vì thế, đình đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh xếp hạng là di tích Lịch sử - Văn hóa vào năm 2009. Theo dòng niên đại hiện còn ghi lại trên câu đầu đình làng Ngăm Lương cho biết, ngôi đình được tu tạo vào ngày đẹp đầu mùa hạ năm Giáp Thân - thời Lê (khoảng năm 1764). Tổng thể công trình khi ấy gồm: Cổng đình, Tam quan được xây kiểu chồng diêm 8 mái, hai bên có 2 vũ sĩ, voi và đắp vẽ tứ linh tứ quý. Bên trong là hai Dải vũ, mỗi bên 4 gian. Tiếp đến là Đại đình và Hậu cung. Trải qua thời gian và chiến tranh, một số công trình như Tam quan, Dải vũ của khu di tích đã bị dỡ bỏ. Năm 1962 sàn gỗ ở Đại đình cũng bị dỡ bỏ để làm bàn ghế. Sau này, người làng tu sửa ngoại viên, xây tường dựng cổng, làm lại tam quan; gom góp những sàn ván sót lại đủ ghép cho sàn một bên chái đình. Hiện tại, khi làng xóm quần tụ, nhà cửa khang trang; ngôi đình vốn to lớn, bề thế so với nhà dân ngày trước giờ có phần giảm bớt đồ sộ; nhưng giá trị tâm linh, giá trị lịch sử - văn hóa lại càng được nhân lên qua thời gian. Với công trình đình Ngăm Lương, vẻ đẹp kiến trúc qua bao thế kỷ vẫn hiện tồn qua kết cấu kiến trúc xưa vẫn được giữ nguyên. Đại đình gồm 3 gian 2 chái 4 mái đao cong, có kích thước dài 21m, rộng 11m, thực sự là một công trình kiến trúc mang đầy đủ vẻ đẹp đặc trưng của đình làng xứ Bắc. Kiến trúc đình làng Ngăm Lương cũng mang kiểu thức như bao ngôi đình làng Bắc bộ. Hệ thống cột gỗ lim lớn nhỏ vững chắc, cấu trúc vì kiểu chồng rường, trụ giá chiêng, ngang 6 hàng cột, dọc dựng 4 hàng. Hệ thống cột vững vàng này đã nâng bổng mái đình xoè rộng lợp ngói mũi, chở che không gian nội đình linh thiêng, với bao tác phẩm chạm khắc có giá trị nghệ thuật, thấm đẫm tâm hồn, tình cảm của những người thợ - nghệ sỹ dân gian dựng đình. Ở các cột cái thuộc hai hàng ngang trước và sau của ba gian chính đình đều có tai cột. Đó là người thợ đã xẻ đầu cột thành khung mộng rộng, rồi đưa phiến gỗ xuống xòe ra hai bên đầu cột, dưới là tay đỡ, trên gắn chốt lên đỡ xà thượng. Nhờ lối cấu trúc này, các tai cột luôn trong tư thế ổn định. Chính các tai cột này đã được người thợ biến thành những tác phẩm nghệ thuật với các kỹ thuật chạm nổi, chạm lộng các mảng đề tài phong phú, mang hơi thở rộn ràng của cuộc sống.
Giống như mọi ngôi đình làng nói chung, đình làng xứ Bắc nói riêng, với chức năng ngôi nhà công cộng của làng - đình Ngăm Lương là nơi thờ Thành hoàng; đồng thời cũng là nơi diễn ra các hoạt động tín ngưỡng, là nơi hội họp của làng xóm, nơi diễn ra các sinh hoạt văn hoá cộng đồng... từ khi xuất hiện đến tận bây giờ. Do vậy, đây là không gian kiến trúc mở cho các nghệ sĩ đưa cuộc sống sinh hoạt của con người, thế giới tự nhiên vào trong đình. Người nghệ sĩ dân gian có thể thoải mái thể hiện tình cảm và những khát vọng, cách nhìn, sự nắm bắt thực tại của mình thành nội dung đề tài, cũng như bày tỏ sự tài khéo của kỹ thuật chạm khắc trên các vị trí kiến trúc của ngôi đình. Tại đây, hầu hết các đầu dư, cốn tai cột, ván nong, cửa võng... đều được các nghệ sỹ dân gian trang trí bằng các bức chạm khắc với khá nhiều đề tài, dáng vẻ. Ngoài những hình chạm nổi, chạm kênh bong Rồng, Phượng, Tứ linh - một mô tip thường gặp ở tất cả các ngôi đình làng nói chung; thì vẫn có những bức chạm thấy xuất hiện con người, muông thú... Điều này đã đem lại cảm giác gần gũi, sống động với thế giới thực tại từ chốn đình chung linh thiêng. Đó là hình cô tiên cưỡi rồng, những con thú bốn chân luồn lách trong mây mác rồng ổ, rồng mẹ con... cho thấy tinh thần dân chủ, cởi mở, tinh thần dân gian rõ rệt. Như thế, trong vẻ đẹp của quá khứ còn đến hôm nay qua hình ảnh ngôi đình làng Ngăm, dường như bao giờ chúng ta cũng tìm được những bài học giá trị về nghệ thuật, nhân sinh, có sức tác động tới tư tưởng, tình cảm của con người thời hiện đại. Bởi đó là sự kết tinh bởi mồ hôi, công sức, trí tuệ, và cả tâm tư, tình cảm của cộng đồng làng xóm đã xây dựng nên; cũng như bày tỏ tình cảm của những nghệ sỹ dân gian qua các tác phẩm chạm khắc gần gũi và sinh động với đời sống cộng đồng.
Cùng với giá trị kiến trúc và điêu khắc trang trí, hiện trong đình Ngăm Lương còn lưu giữ được rất nhiều tài liệu, hiện vật mang giá trị lịch sử, nghiên cứu như: Ngai thờ, bài vị, sập thờ, long đình, hương án, sắc phong, hoành phi, câu đối, phỗng thờ... và các đồ thờ khác có nhiều giá trị lịch sử.
Hậu cung đình theo kiểu chuôi vồ, gồm 5 gian kiến trúc vì theo kiểu kẻ chuyền, xung quanh xây gạch, trục dài 11,5m, rộng 8m. Bên trong Hậu cung được bài trí 3 ngai thờ bài vị các vị thành hoàng. Phía trước là bát hương, đài, nến, mâm bồng, đẳng tế... tất cả được đặt trên bệ gạch và bàn vuông, một số hiện vật này có niên đại thời Nguyễn, thế kỷ XIX. Đặc biệt đình xưa được các triều đại phong kiến Việt Nam ban tặng nhiều sắc phong. Trải qua thời gian đã bị thất lạc, đến nay trong đình chỉ còn lưu giữ được 7 đạo sắc phong. Đạo sớm nhất phong năm Cảnh Hưng 28 (1767), đạo muộn nhất phong năm Đồng Khánh 2 (1886). Hầu hết đều ghi nhận công đức thành hoàng làng đã cứu giúp, trừ tai, trừ biến cho dân, để nhân dân được ấm no, hạnh phúc.
Bên cạnh tính linh và chất thiêng biểu hiện nơi tôn thờ thành hoàng tại gian giữa - trung tâm đình và hậu cung thì đình Ngăm Lương cũng là nơi biểu đạt nhiều lối tư duy đậm chất dân gian.Việc đưa vào bên phải gian ngoài phía hồi Đại đình ban thờ ông tổ nghề thợ xây là ví dụ. Tượng đặt trong khám trên ban, được tạc trong tư thế ngồi, cao 40cm, đầu đội mũ cánh chuồn, mặc trang phục quan văn, mắt nhìn thẳng, tổng thể tượng được chạm khắc chau chuốt, công phu và đẹp. Cùng với đó, những răn ngôn cụ thể, dân dã cũng được đưa vào câu đối trong đình. Ví như răn ngôn con người khi ra chốn đình chung: Y quan hằng chỉnh túc, đắc bất thắc kỳ nghi/ Thứ vị liệt tôn ty, đường dĩ hoà vi quý. Ý rõ ràng khuyến cáo mọi người cần nghiêm chỉnh áo quần, giữ lòng mình thanh thản, không để những tỵ hiềm, nhỏ mọn xen vào. Đồng thời, cần tôn trọng thứ bậc trên dưới trong cộng đồng và giữa chốn đình chung nên lấy hòa khí làm trọng. Hay như câu đối rất dân dã: Thiên tri, địa tri, ngã tri, nhĩ tri, hà vị vô tri/ Thiện báo, ác báo, tốc báo, trì báo, chung tu hữu báo. (Trời, đất, tôi, anh đều biết thì đừng bảo mọi người không hay/ Hành thiện hay gây ác, nhanh hay chậm, cuối cùng vẫn đều có báo ứng) chính là tinh thần giáo dục ý thức sống, biết về nghiệp - báo để mỗi người biết giữ mình, sống có đức nhân, hướng lòng chân thiện.
Đình làng với tư cách là một loại hình di tích kiến kiến trúc - nghệ thuật mang trên mình đầy đủ vai trò của một trung tâm tín ngưỡng, hành chính và văn hóa của cả một làng qua nhiều thời kỳ lịch sử. Mọi nguồn lực, trí tuệ và tinh hoa văn hóa của một làng xã cổ truyền được tích tụ trong ngôi đình làng mà ngày nay, chúng ta đều phải có trách nhiệm gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị tốt đẹp này. Tìm hiểu về đình làng Ngăm Lương cũng chính là một trong những ngả đường tìm về cội nguồn, về bản sắc văn hóa dân tộc.
Có thể nói, đình làng Ngăm Lương là công trình tín ngưỡng văn hoá tiêu biểu của địa phương. Những dấu vết vật chất và tài liệu, hiện vật còn được bảo lưu ở khu di tích này đã chứng minh về lịch sử tồn tại của nó. Trải qua năm tháng đầy biến động của lịch sử quê hương đất nước, đến nay công trình vẫn còn nguyên dáng vẻ kiến trúc thuở ban đầu. Những giá trị lịch sử văn hoá của di tích được khảo sát, nghiên cứu, giám định khá đầy đủ trong các văn bản hồ sơ di tích là cơ sở khoa học chính thức lâu dài cho di tích; tạo điều kiện cho công tác nghiên cứu, giáo dục phát huy tác dụng của di tích; đồng thời đó cũng là cơ sở pháp lý nhằm bảo vệ và phát huy di tích. Và với sự cố gắng của chính quyền và nhân dân địa phương đã bảo vệ cho khu di tích hiện nay, đình Ngăm Lương vẫn tồn tại, hoà nhịp tâm linh nơi làng quê đang từng ngày đổi mới, kinh tế phát triển; xứng đáng là trung tâm văn hoá tín ngưỡng, nơi duy trì các phong tục tập quán truyền thống tốt đẹp của vùng quê cổ kính, trù phú này./.
LÊ QUANG THUẬN