PHẠM THUẬN THÀNH
Làng Bưởi Xuyên, tên chữ là Ngọc Xuyên, thời xưa là một xã thuộc tổng Bình Ngô, nay là đơn vị thôn của xã Đại Bái, huyện Gia Bình. Đây là làng Việt cổ, nằm trên bình độ thấp của dãy núi Thiên Thai.
Từ khi lập làng, người dân sống thuần nông, nhưng do lợi thế đồng đất cao ráo nên từ xa xưa dân làng đã có nghề trồng rau màu phát triển, tạo nhiều công ăn việc làm lúc nông nhàn, tăng thu nhập. Một sản phẩm nổi tiếng của làng là dưa gang. Đây là loại dưa quả dài, ăn tươi thì giòn mát, nhưng dân chủ yếu chế biến thành món mặn để dành ăn quanh năm và có thể chế biến thành nhiều món ăn khác nhau. Ngày nay, dân làng vẫn duy trì được nghề trồng rau màu, với diện tích ổn định khoảng 25ha, chủ yếu trồng cây khoai tây xuất khẩu và cây ngô ngọt, cho thu nhập ngót trăm triệu đồng/ha/vụ.
Ngày nay, thôn Ngọc Xuyên có 482 hộ, dân số gần 2.000 người. Thôn phát triển mạnh nghề phụ. Hiện số hộ ra ngoài làm ăn tới 240 hộ với nghề chính là chế biến đậu phụ. Bình quân thu nhập của các hộ này đạt tới 150 triệu đồng/năm. Số hộ ở quê bảo đảm sản xuất nông nghiệp, một số hộ kinh doanh dịch vụ và tìm mô hình phát triển kinh tế VACR, tiêu biểu là hộ ông Đinh Gia Bồn nuôi lợn mán, hộ ông Nguyễn Văn Giang nuôi chim bồ câu… Đặc biệt, một số hộ mạnh dạn đầu tư thành lập công ty riêng, như các doanh nghiệp Mạnh Duy, Hoàng Hưng, Đinh Văn Tới. Không chỉ phát triển kinh tế, truyền thống hiếu học và khoa bảng mới của làng cũng đang hình thành và phát triển ổn định. Công tác khuyến học được quan tâm thường xuyên, từ thôn tới các dòng họ, tiêu biểu là các dòng họ Nguyễn Văn, Đinh Gia. Hằng năm bình quân có 10 cháu đỗ đại học, có năm tới 14 cháu đỗ đại học. Số người trưởng thành trong quân đội cũng khá đông, có tới 53 sĩ quan trung cao cấp, trong đó có 4 sĩ quan cao cấp, và người có cấp hàm cao nhất là ông Đinh Gia Thật, Trung tướng, Chính ủy Hải quân.
Từ thời xa xưa, làng Bưởi Xuyên đã có quan hệ gắn bó mật thiết với các làng Bưởi Cuốc, Bưởi Đoan, Bưởi Nồi tạo thành “Bốn Bưởi”. Tổng Bình Ngô có “Bốn Bưởi, Năm Ngo” cùng thờ đức thánh “Việt Nam Lạc thị linh ứng đại vương”, và hội làng đều mở ra vào đầu tháng Hai âm lịch. Năm Ngo có đình năm thôn, Bốn Bưởi có đình Bảo Cái chung. Phương ngôn có câu ca ngợi:
Ai về Bốn Bưởi, Năm Ngo
Tháng Hai đình đám hội to Thập Đình.
Trải qua nhiều đời sinh cư lập nghiệp, khi dân số Tứ Bưởi ngày một đông đúc thì phát sinh nhu cầu dựng đình riêng của từng làng để tiện thờ thánh. Bưởi Nồi (Đại Bái) có Văn Lãng đình. Bưởi Đoan (Đoan Bái) có Đoan Bái đình. Bưởi Xuyên (Ngọc Xuyên) có Bái Thượng đình. Bưởi Cuốc (Nghi Khúc) có Phú Lộc đình. Theo văn bia cổ còn lại ở đình, thì Bái Thượng đình đã có từ trước thời Cảnh Trị (1663-1671). Bái Thượng đình nằm trên khu đất cao ráo trung tâm làng, gồm các hạng mục đình ngoài, đình trung, đình trong, kết cấu gỗ lim kiên cố. Tuy nhiên, ngôi đình đã bị hư hại hoàn toàn trong chiến tranh. Năm 1996 dân làng dựng lại ngôi đình để làm nơi thờ phụng, sinh hoạt tín ngưỡng. Năm 2012 dân làng đầu tư lớn tôn tạo lại ngôi đình khang trang như hiện nay giá trị xây lắp tới 5 tỉ đồng.
Hội làng Ngọc Xuyên tổ chức hằng năm vào ngày mồng Sáu tháng Hai âm lịch. Vào các năm Dần, Ngọ, Tuất làng lại mở đại hội. Trong lễ hội có tục diễn tích thánh bằng hình thức múa lốt rồng. Làng tuyển 20 thanh niên mạnh khỏe, đức độ đưa vào ban múa để tập luyện. Những gia đình có người được tuyển coi đó là niềm vinh hạnh, thường làm cỗ khao họ hàng vì quan niệm năm đó sẽ được đức thánh làng ban nhiều phúc hơn, làm ăn thịnh đạt hơn các năm khác. Quan viên các làng Bưởi Cuốc, Bưởi Đoan, Bưởi Nồi rước long ngai thánh làng mình đến đình Bái Thượng công đồng. Sau đó quan viên sở tại tế trước, rồi lần lượt quan viên các làng lần lượt tế. Hội lệ đẹp này liên tục được duy trì từ nhiều năm nay, chuyển từ tế chung ở đình Bảo Cái sang tế công đồng lần lượt ở từng đình trong Bốn Bưởi. Ngoài nghi thức tế thánh còn có các nội dung biểu diễn văn nghệ, thi đấu cờ tướng, tổ tôm điếm…