Tháng 9/1949, trong dịp đến thăm Trường Nguyễn Ái Quốc Trung ương (nay là Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ghi vào sổ của Trường: “Học để làm việc, làm người, làm cán bộ. Học để phụng sự Đoàn thể, phụng sự giai cấp và nhân dân, phụng sự Tổ quốc và nhân loại”. Với rất nhiều thế hệ người Việt Nam, lời Bác căn dặn đã trở thành phương châm sống và hành động suốt đời, Giáo sư - Tiến sỹ (GS - TS) Nguyễn Thị Kim Lan là một trong số đó.

TRỌN ĐỜI CHO KHOA HỌC

Những năm đầu thập niên 70 của thế kỷ trước, làng Thị Cầu, Bắc Ninh không nhiều những học sinh đỗ vào Đại học. Nguyễn Thị Kim Lan tốt nghiệp trung học ở trường cấp 3 Hàn Thuyên và thi vào Đại học Y Hà Nội đạt điểm trúng tuyển cao. Nhưng do một sai sót trong hệ thống tuyển sinh thời ấy nên chị đành chấp nhận chuyển sang Đại học Nông nghiệp I dù trong lòng vẫn rất buồn. “May sao đó là một ngôi trường đẹp, các thầy cô tận tâm cùng bạn bè thân thiết giúp tôi quên đi nỗi buồn và hòa nhập rất nhanh. Tôi lao vào học say sưa những môn học mình luôn yêu thích. Từ đó tôi đã yêu nghề thú y”, GS Lan chia sẻ.

Năm 1979, khi tốt nghiệp Đại học, Nguyễn Thị Kim Lan và một số bạn bè được Bộ Đại học kết hợp với trường phân công vào Đại học Cần Thơ làm cán bộ giảng dạy. Vì bố mẹ không muốn xa con gái nên chị Lan đến với trường Đại học Nông nghiệp III Bắc Thái, nay là Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên.

Nhớ lại những ngày đầu về công tác tại trường, GS Lan kể: “Cũng như các thầy, cô giáo khác, tôi trải qua một thời kỳ bao cấp gian truân. Những năm tháng tập thể nhà tranh, vách đất, cuộc sống vô cùng khó khăn. Cuộc sống thường ngày còn vất khó khăn, nói gì đến kinh phí cho nghiên cứu khoa học (NCKH). Mặc dù vậy, công việc giảng dạy và NCKH là sở trường của tôi và tôi rất tâm huyết. Tình yêu nghề chính là động lực giúp tôi vượt qua những khó khăn trong cuộc sống đời thường và trong công việc để trở thành một nhà giáo, một nhà khoa học với đúng nghĩa của hai cụm từ cao quý này. Gắn bó với Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, tôi cũng trưởng thành dần cùng ngôi trường. Đây thực thực sự là tổ ấm của tôi trong cả cuộc đời công tác”.

Nhằm nâng cao trình độ, phục vụ tốt cho công tác NCKH, chị quyết định học cao học và có bằng Thạc sĩ năm 1996. Năm 1997, chị tiếp tục làm nghiên cứu sinh tại Viện Thú y Quốc gia. Năm 2000, chị nhận bằng Tiến sĩ Thú y sau 3 năm miệt mài nghiên cứu và hoàn thành luận án.

Gần 40 năm gắn bó với ngành thú y, GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan, nguyên Phó Hiệu trưởng, giảng viên cao cấp trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, đã cống hiến hết mình cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học. Với những thành tích trong giảng dạy, nghiên cứu khoa học, GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan vinh dự được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động, Nhà giáo Nhân dân, Giải thưởng Kovalevskaia và nhiều phần thưởng cao quý khác.

NHÀ GIÁO, NHÀ KHOA HỌC CỦA NÔNG DÂN

Thập kỷ 80, việc phát triển chăn nuôi tại các tỉnh phía Bắc còn khá lạc hậu, sản xuất theo phương thức “tự túc, tự cấp” là chính, hầu như rất ít áp dụng các biện pháp khoa học kỹ thuật trong nhân giống, chọn giống, thức ăn và phòng chống bệnh dịch cho gia súc, gia cầm. Cùng với các thầy, cô giáo của Khoa Chăn nuôi Thú y và các cán bộ trong ngành, Nguyễn Thị Kim Lan đã đóng góp công sức và trí tuệ làm thay đổi dần tư duy của người nông dân về việc phát triển chăn nuôi, chăn nuôi theo khoa học kỹ thuật, lấy chăn nuôi làm nền tảng trong cơ cấu nội tại của ngành nông nghiệp nói chung.

Vừa giảng dạy Đại học, Sau đại học, vừa cùng sinh viên và đồng nghiệp đến các địa phương để phổ biến kiến thức khoa học kỹ thuật, thu thập mẫu, nghiên cứu, tìm hiểu các loại dịch bệnh phổ biến của gia súc, gia cầm để có biện pháp phòng chống hiệu quả... Ngoài tỉnh Thái Nguyên, hầu hết các tỉnh miền núi khác như Cao Bằng, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Hòa Bình, Sơn La, Lai Châu... đều có dấu chân của GS - TS Kim Lan và các cộng sự.

GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan cho rằng, hoạt động NCKH là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu để xây dựng mỗi Trường Đại học trở thành một trung tâm đào tạo, nghiên cứu có chất lượng cao. Hướng nghiên cứu chính mà GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan và các cộng sự đã và đang theo đuổi trong nhiều năm qua là những bệnh phổ biến, gây tác hại lớn ở gia súc, gia cầm và biện pháp phòng chống hiệu quả.

Có hai đề tài khoa học mà GS Lan tâm đắc: 

Đề tài thứ nhất thực hiện năm 2013 - 2014, “Xác định đặc điểm dịch tễ và biện pháp phòng chống bệnh ký sinh trùng đường máu do Trypanosoma spp. (bệnh tiên mao trùng) cho đàn trâu”. Bằng kỹ thuật sinh học phân tử và giải trình tự gen Rotat 1.2, đối chiếu với genbank, GS Lan xác định được loài tiên mao trùng gây bệnh cho gia súc là Trypanosoma evansi. Sau khi nghiên cứu các đặc điểm dịch tễ của bệnh trong điều kiện sinh thái và điều kiện chăn nuôi, chị xây dựng được bản đồ dịch tễ của bệnh. Đồng thời chị định danh được 3 loài côn trùng hút máu là môi giới truyền bệnh tiên mao trùng từ trâu bệnh sang trâu khỏe, xây dựng và ứng dụng phác đồ điều trị có hiệu lực cao (điều trị khỏi 100% số trâu bị bệnh). Từ đó chị nghiên cứu và đề xuất biện pháp phòng bệnh tiên mao trùng hiệu quả. Ở các địa phương áp dụng biện pháp phòng chống bệnh và phác đồ điều trị mà đề tài đã xác định, sức khỏe đàn trâu ổn định, số trâu chết trong vụ Đông - Xuân giảm rõ rệt so với các năm trước.

Đề tài thứ hai là cấp Nhà nước, “Nghiên cứu sản xuất kháng nguyên tái tổ hợp phục vụ chế tạo các bộ Kit chẩn đoán bệnh tiên mao trùng Trypanosomaspp trên gia súc ở Việt Nam”, thực hiện 2012 - 2014. Đây là công trình thuộc chương trình trọng điểm phát triển và ứng dụng công nghệ sinh học trong lĩnh vực nông nghiệp và phát triển nông thôn đến năm 2020.

Trong 3 năm, GS Lan và các cán bộ trong nhóm nghiên cứu kết hợp với Chi cục Thú y 6 tỉnh (Thái Nguyên, Lạng Sơn, Hòa Bình, Lai Châu, Khánh Hòa và Tây Ninh) tổ chức triển khai lấy mẫu máu một số loài gia súc trên địa bàn các tỉnh, phân lập được các chủng tiên mao trùng gây bệnh ký sinh trùng đường máu ở trâu, bò, ngựa, dê. Bằng phương pháp sinh học phân tử và ứng dụng công nghệ cao, nhóm nghiên cứu xác định được các chủng phân lập được đều là loài Trypanosoma evansi. Các thành viên cũng nghiên cứu tách dòng và biểu hiện gen mã hóa kháng nguyên bề mặt của tiên mao trùng, bằng công nghệ gen đã chế tạo được kháng nguyên tái tổ hợp và sử dụng làm nguyên liệu để chế các bộ KIT CATT và KIT ELISA. Qua thử nghiệm trên diện hẹp KIT có độ nhạy và độ đặc hiệu cao. Cùng lúc đó, GS Lan và các cộng sự nghiên cứu và xác định được khả năng lây nhiễm chéo giữa các chủng phân lập từ các loài gia súc khác nhau, xác định được tính mẫn cảm của Trypanosom evansi với 5 loại hóa dược trong điều kiện in vivo và in vitro. Từ đó, xây dựng 4 phác đồ điều trị bệnh cho gia súc. Kết quả thử nghiệm 4 phác đồ cho thấy, có một phác đồ đạt hiệu lực cao nhất (100%) và an toàn đối với gia súc.

Nhóm nghiên cứu đã đã chuyển giao 3500 KIT đã chế tạo và một phác đồ điều trị đặc hiệu bệnh tiên mao trùng cho chi cục thú y 4 tỉnh Thái Nguyên, Lạng Sơn, Hòa Bình và Lai Châu để ứng dụng trên đàn gia súc của các tỉnh. Kết quả ứng dụng tại các tỉnh cho thấy, KIT CATT và KIT ELISA có độ nhạy và độ đặc hiệu cao (trên 97% và 98%), phác đồ điều trị có hiệu lực đạt 100% và an toàn 100% đối với gia súc. Các chi cục thú y đánh giá cao sản phẩm của đề tài, vì các bộ KIT đã và sẽ giúp các tỉnh chẩn đoán nhanh và chính xác bệnh tiên mao trùng trên đàn gia súc, đồng thời phác đồ điều trị hiệu quả đã và sẽ giúp các tỉnh điều trị bệnh tiên mao trùng đạt kết quả tốt.

LỬA NHIỆT TÌNH CHÁY MÃI

Ngoài những đề tài nghiên cứu khoa học được ứng dụng rộng rãi trong thực tiễn sản xuất chăn nuôi ở các tỉnh, GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan đã có trên 100 công trình khoa học được đăng tải trên các Tạp chí Khoa học chuyên ngành có uy tín, trong đó 10 bài trên Tạp chí quốc tế; Là người hướng dẫn chính của 15 đề tài Luận án Tiến sĩ, 50 đề tài Luận văn Thạc sĩ, hơn 500 đề tài khóa luận tốt nhiệp Đại học. Nguyễn Thị Kim Lan đã chủ biên và tham gia biên soạn 18 Giáo trình, sách chuyên khảo, sách tham khảo phục vụ giảng dạy Đại học và Sau đại học, sách hướng dẫn kỹ thuật. Cũng do có uy tín về khoa học nên được bầu làm Ủy viên Hội đồng chức danh Giáo sư liên ngành Chăn nuôi - Thú y - Thủy sản nhiệm kỳ 2014 - 2019.

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc với các cá nhân được vinh danh tại chương trình “Vinh Quang Việt Nam - Dấu ấn 30 năm đổi mới” năm 2017.

GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan đứng thứ 3 hàng trước (từ trái sang)

Hiện nay, GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan không còn tham gia công tác quản lý, nhưng hàng ngày vẫn đến giảng đường, trực tiếp giảng dạy cho các thế hệ sinh viên đại học và sau đại học. Mặc dù đã ở tuổi 60, nhưng lòng nhiệt huyết với công việc của chưa bao giờ giảm sút. Giáo sư GS Lan vẫn dành thời gian cho những chuyến đi triển khai đề tài nghiên cứu, tổ chức tập huấn biện pháp phòng chống bệnh cho vật nuôi ở các tỉnh, các thôn bản vùng sâu, vùng xa. Công việc chuyên môn bận rộn nhưng với kinh nghiệm và kiến thức chuyên môn sâu rộng, Giáo sư Lan đã tham gia phản biện độc lập, đánh giá luận án Tiến sĩ cho các cơ sở đào tạo như Đại học Thái Nguyên, Trường đại học Nông nghiệp Hà Nội, Viện Thú y Quốc gia. Trong chính gia đình Giáo sư, hai người con trai cùng cô con dâu cũng học tập bố mẹ, đã hoàn thành chương trình nghiên cứu sinh, trở thành những Tiến sĩ, giảng viên trẻ tiềm năng của các trường Đại học Hàng hải Việt Nam và Đại học Thái Nguyên, cùng bố mẹ thực hiện nhiệm vụ đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho đất nước.

Những ngày hè nắng lửa năm 2019, trên những nẻo đường quê các huyện Yên Phong, Thuận Thành, Gia Bình, Lương Tài ở Bắc Ninh, một nhóm các nhà khoa học do GS - TS Nguyễn Thị Kim Lan dẫn đầu vẫn mải miết công việc. Họ đang khảo sát, lấy mẫu phân tích... phục vụ đề tài khoa học “Nghiên cứu một số đặc điểm dịch tễ và đề xuất biện pháp giảm thiểu tác hại của dịch bệnh tai xanh (PRRS) ở lợn trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh”. Với GS-TS Nguyễn Thị Kim Lan đó không chỉ là một hoạt động khoa học như vẫn thường làm, mà còn là mối nặng tình cùng quê hương Kinh Bắc./.

                                                                                                                                                                                                                                                        KIM PHÚC