Một số nhà thơ ngoài tài thơ còn có tài ứng đối vô cùng mẫn tiệp. Đã có nhiều chuyện ứng đối đã trở thành giai thoại còn lưu truyền mãi trong văn chương và trong đời sống.
Hồ Xuân Hương - Bà chúa thơ Nôm cũng có một giai thoại đáng nhớ. Buổi ấy trời mưa nàng có việc ra ngoài, trên đường đi phải qua cửa một lớp học của các nho sinh. Vì trời mưa đường đất trơn không may nhà thơ bị ngã ngay trước cửa lớp học này. Nhiều nho sinh cười cợt tròng ghẹo trêu chọc. Cũng khá xấu hổ bối rối vì sự cố này nhưng rồi Xuân Hương trấn tĩnh đứng dậy chỉnh trang y phục rồi nhìn thẳng vào đám nho sinh đó dõng dạc đọc to:
Giơ tay với thử trời cao thấp
Xoạc cẳng đo xem đất ngắn dài
Chao ôi một cặp đối nói về cú ngã mà ý tứ thật khoáng đạt như khẩu khí của một đấng nam nhi hảo hán. Các nho sinh nghe xong không biết nói sao vô cùng khâm phục sự ứng đối xuất thần của nữ sĩ và phải im bặt không dám cười cợt nữa.
Đại thi hào Nguyễn Du cũng gặp một sự cố tương tự. Hôm ấy Nguyễn Du theo nhóm hát phường vải sang làng bên cũng trời mưa đường trơn khi tới nhà chứa hát không may bị ngã sóng soài giữa sân. Các bạn hát gái được dịp thi nhau cười trêu.Một cô lên tiếng hát:
"Đến đây vui hát đón xuân. Khấu đầu lạy tạ trước sân làm gì?"
Rồi các cô càng cười giễu cợt hơn. Nhà thơ thoáng bối rối nhưng rồi nhanh chóng trấn tĩnh cứ nằm đó hát rằng:
"Đất đâu có đất lạ lùng. Bấm thì chẳng chịu nằm cùng lại cho".
Quả là lời đối đáp rất đúng với sự cố này nhưng hàm ý rất hóm hỉnh sâu sắc. Các cô nghe xong ngớ người ra. Khi hiểu ra ý của câu hát đó các cô cười ré lên đấm nhau thùm thụp rồi cử ngay cô nọ ra xin lỗi và mời Nguyễn Du vào nhà.
Nguyễn Khuyến và Dương Khuê là hai người bạn đồng học cùng đỗ đạt làm quan.
Thời còn đi học hai chàng rất tương đắc. Hôm ấy đang đi trên con đê vắng chợt Dương Khuê nhìn thấy cô thôn nữ đang giải quyết "nỗi buồn nhỏ" sau lùm cây ven đê, Dương Khuê bèn chỉ cho Nguyễn Khuyến thấy. Cũng lúc đó cô gái xong việc đứng dậy đi mà không biết có hai chàng nhìn thấy. Nguyễn Khuyến tủm tỉm cười và ứng khẩu đọc một vế đối chữ Hán:
Dương Khuê hữu ý khuy toàn nguyệt.
Có nghĩa là Dương Khuê có ý đã nhìn thấy "toàn mặt trăng". Dương Khuê nghe xong cũng hơi bất ngờ vì vế đối đầy ẩn ý đó. Thoáng suy nghĩ một chút chàng đọc đối lại:
Nguyễn Khuyến vô tình kiến bán luân.
Có nghĩa là Nguyễn Khuyến dù vô tình cũng thấy được "nửa vầng trăng".
Quả là kì phùng địch thủ. Cả vế ra, vế đối đều vô cùng văn vẻ chữ nghĩa và hóm hỉnh đầy ẩn ý đúng với sự việc, đối nhau chan chát. Hai chàng nhìn nhau cùng cười vui vẻ.
Phan Bội Châu thời trai trẻ rất mê hát phường vải. Tuy hát không hay lắm nhưng lại có tài ứng đối đặt lời rất nhanh để các bạn hát đối lại kịp thời nên các bạn hát luôn mời đi theo. Bữa ấy đang hát với phường hát gái làng bên các cô ra câu hát rằng:
"Sách rằng Nghiêu hữu cửu nam. Biết Đan Chu là một còn tám chàng tên chi?"
Bên trai nghe xong không biết trả lời ra sao. Theo Bắc sử sách học cổ nói vua Nghiêu có chín người con trai nhưng chỉ nhắc tới tên người con cả là Đan Chu, còn tám người kia không thấy kể tên. Các chàng trai vô cùng lúng túng nếu không trả lời được thì coi như thua. Bỗng như một tia sáng lóe lên Phan nghĩ được câu hát đối lại rằng:
"Các em là phận nữ nhi. Một Đan Chu là đủ, cần chi cả chín chàng?"
Câu hát gỡ thế bí của bên trai đã dồn bên gái vào thế bí với ngụ ý rất hóm hỉnh.
Đương nhiên đến lượt các cô phải trả lời nhưng biết trả lời thế nào đành chịu thua.
Bên trai đã chuyển bại thành thắng càng khâm phục Phan Bội Châu hơn.
Một buổi khác bên gái ra câu hát rằng:
"Em đưa chàng một nạm ngô rang.Chàng gieo chỗ mô nó mọc được thì em sẽ theo chàng về không".
Ôi chao một câu hát vô cùng hóc búa. Ngô rang thì làm sao mà mọc được. Vẫn biết rằng đòi hỏi này là vô lí nhưng nếu không có câu để trả lời thỏa đáng thì sẽ bị thua.
Một lần nữa Phan Bội Châu lại lật ngược được thế bí bằng một câu hát có thể nói không có câu nào sánh được:
"Chỗ mô mưa ba năm không ướt, nắng sáu tháng không khô. Anh đem gieo vô chỗ nớ thì nạm ngô em nó mọc liền".
Nghe xong câu hát trả lời đó bên gái sững sờ đỏ mặt. Ý tứ câu hát thật hóm lại vô cùng văn vẻ tài tình. Một lần nữa các cô tưởng thắng lại hóa thua nhưng không vì thế sinh tức tối mà còn vô cùng tâm phục khẩu phục người đặt lời và các bạn trai./.
NGUYỄN ĐÌNH TỰ