Truyền kể - vào năm 16 tuổi Nguyễn Đăng Đạo đã thi đỗ Tam trường. Đến năm 19 tuổi, ông đi thi hương đỗ đầu - Hương cống, được làm giám sinh Quốc Tử Gíam. Quê ông ở làng Hoài Bão (còn gọi là làng Bịu), huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh - cách Thăng Long chừng 20km, nhưng hôm nào Tiên sinh cũng đến trường đúng giờ. Ở trường có người bạn là Vũ Thạnh quê làng Đan Luân, huyện ĐườngAn (Hải Hưng), vốn rất thông minh học giỏi, nhưng thấy Nguyễn Đăng Đạo thông minh học giỏi phi thường thì khâm phục lắm, nói rằng: “Thật là thiên tài, mình không sánh bằng”. Có lần Vũ Thạnh mang một cơi trầu đến vái chào và xin giúp đỡ. Đăng Đạo từ chối và nói: “Chúng ta là bạn cùng nhau học tập, hà tất phải làm như vậy”. Sau đó Nguyễn Đăng Đạo thi đỗ Trạng nguyên khoa Quý Hợi năm1683, Vũ Thạnh đỗ Thám hoa năm 1685 vô cùng cảm tạ. Hai người trở thành quan đồng triều thân thiết.

Lại kể về việc Nguyền Đăng Đạo kén vợ: Thời gian Đăng Đạo học ở kinh đô, một lần đến lễ ở chùa Báo Thiên, tình cờ có một tiểu thư xinh đẹp cùng các thị nữ tháp tùng theo xe cũng vào lễ. Đăng Đạo bèn tới gần cùng làm lễ và khấn to lên rằng:

- Nam mô a di đà phật! Cầu phật tổ phù hộ cho vợ chồng con bách niên giai lão.

Đám thị nữ thấy vậy sợ và bực quá xúm lại mắng nhiếc Đăng Đạo là vô lễ. Riêng tiểu thư cho đó chỉ là trò đùa nghịch của các nho sinh nên không giận, rồi sẽ sàng nói với các thị nữ:

Ngày xuân đi lễ chùa, người ta chỉ đùa chút thôi mà, các em đừng nặng lời như thế, chúng ta về phủ thôi!

Đăng Đạo thầm nghĩ - một tiểu thứ xinh đẹp lại nói năng nhẹ nhàng hẳn là con nhà gia giáo, nên lặng lẽ theo sau để biết nhà.

Thế rồi ngay tối hôm đó Đăng Đạo khăn áo chỉnh tề, đến nhà tiểu thư. Thấy cổng đã khóa chặt, khó mà vào được, Đăng Đạo bèn tìm cách vượt tường vào phủ, tới gần phòng tiểu thư.

Một thị nữ phát hiện có người liền la toáng lên báo với tiểu thư. Tiểu thư liền ra ngay xem sao. Đăng Đạo chắp tay nói:

- Tôi là danh sỹ Kinh Bắc đến xin quan lớn được vào làm rể!

Tiểu thư nghe vậy sợ quá liền bảo thị nữ vào lấy vàng ra đưa cho Đăng Đạo rồi nói:

- Đây là một chút để giúp tiên sinh ăn học, hãy ra khỏi đây ngay kẻo cha tôi biết thì nguy to.

Thế nhưng Đăng Đạo kiên quyết từ chối và bình thản nói:  

- Thưa tiểu thư tôi đến đây không phải để xin vàng bạc, mà là ngỏ lời cầu hôn.

Thân phụ tiểu thư (quan Đề lĩnh tứ thành) và mọi người trong phủ đều nghe thấy rất tức giận, định bắt giam Đăng Đạo. Ở nhà kề bên quan Tham tụng Phạm Công Trứ nghe thấy liền sang và nói với mọi người rằng:

- Cậu này trông rất thư sinh, ăn nói và hành động khác thường chắc con người cũng khác thường, nên hãy để tôi hỏi vài câu xem sao? Cậu xưng là danh sỹ Kinh Bắc, vậy thử làm bài phú mới ra ở trường Giám hôm nay xem sao?

Đăng Đạo nhận lời rồi được cởi trói và nhận giấy bút với đề bài “Dưới trăng”. Tiên sinh liền viết một mạch, nét chữ như rồng bay phượng múa, rồi đưa cho quân lính trình quan lớn xem.

Các quan xem xong, Phạm Công Trứ liền nói với thân phụ tiểu thư rằng: 

- Nếu ngài có ý kén rể thì có lẽ khó có ai hơn chàng trai này được. Văn này nếu không thi đỗ Trạng nguyên thì cũng Bảng nhỡn chứ chẳng thường.

Quan Đề lĩnh nghe vậy đổi giận làm lành, cho gọi Đăng Đạo vào bảo: Ta bằng lòng nhận tiên sinh làm rể, nhưng để đến khi đại đăng khoa hãng hay.

Thế rồi tới năm Chính Hòa thứ tư (1683) Đăng Đạo thi đình đỗ Đệ nhất giáp tiến sỹ cập đệ đệ nhất danh (tức Trạng nguyên).

Quan Đề lĩnh vui mừng lắm và đồng ý cho tiểu thư kết duyên trăm năm cùng tân Trạng nguyên. Từ mối quan hệ thông gia này càng làm cho quan Đề lĩnh hiểu sâu sắc hơn về gia thế và truyền thống khoa bảng vẻ vang tiêu biểu của gia tộc Nguyễn Đăng làng Hoài Bão, huyện Tiên Du, xứ Kinh Bắc với 4 vị đỗ đại khoa.

 Đám cưới của tân khoa với tiểu thư được tổ chức vô cùng trang trọng. Niềm vui song hỷ luôn rạng ngời trên khuôn mặt thông minh của Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo./.

                                                                                                                                                                                                                                 NGUYỄN DUY NHẤT