Đồng chí Ngô Gia Tự, người chiến sỹ Cộng sản lỗi lạc của Đảng, người học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, một trong những người sáng lập Đông Dương Cộng sản Đảng, người con ưu tú của quê hương Bắc Ninh.

Tư liệu về cuộc đời sự nghiệp của đồng chí Ngô Gia Tự (và thân phụ, thân mẫu đồng chí ) từ trước đến nay có rất nhiều nhưng riêng về một tên gọi khác và những hoạt động yêu nước của thân phụ đồng chí, được ghi chép trong tài liệu “Thượng cổ xã Tam Sơn đồng dân công ước chí” thì chưa được nhiều người biết rõ.

Tài liệu trên do ông Ngô Khải lưu giữ, sau hiến tặng Bảo tàng Bắc Ninh. Ông Ngô Khải sinh năm 1931, cư trú tại thôn Tam Sơn, xã Tam Sơn, thị xã Từ Sơn - là cháu gọi đồng chí Ngô Gia Tự là cậu ruột, là em đồng chí Ngô Gia Khảm (Anh hùng Lao động).

Tài liệu “Thượng cổ xã Tam Sơn đồng dân công ước chí” dày 162 trang, viết trên giấy bản khổ 28cm x 16cm, hầu hết các trang là chữ Hán, có một số trang chữ Nôm. Văn bản được lập ngày 19 tháng 8 năm Duy Tân thứ 5 (1911), ở đại đa số các trang đều có dấu của Lý trưởng.

Nội dung tài liệu trên có nhiều phần, trong đó từ trang 145 - 148 ghi niên hiệu triều vua, ngày tháng lập văn bản, tiếp đó là họ tên những người đứng ra lập văn bản. Trong số họ có Nguyễn Thiện Kế, người đứng đầu văn bản đỗ Phó bảng năm 1898 và Ngô Tác Tân (Lý trưởng) - thân sinh đồng chí Ngô Gia Tự. Trong giấy xác nhận bàn giao tài liệu trên cho Bảo tàng Bắc Ninh, ông Ngô Khải ghi rõ: “Tại trang 148 có chữ ký của cụ Ngô Tác Tân tức cụ Ngô Gia Du (là thân phụ của đồng chí Ngô Gia Tự và là ông ngoại tôi). Lý do đổi tên từ Ngô Gia Du sang Ngô Tác Tân: Trước đây cụ Ngô Gia Du tham gia phong trào “Đông kinh nghĩa thục”, sau bị Tổng đốc Bắc Ninh và quan phủ Từ Sơn truy lùng gắt gao. Ông đã giả điên để trốn tránh sự truy lùng của kẻ thù, thời gian lưu lạc khoảng 3 năm. Sau đó ông quay về làng làm Lý trưởng và đổi tên thành Ngô Tác Tân. Tác Tân nghĩa là làm mới, đổi mới tên của mình và đổi mới tư tưởng. Trong thời gian làm Lý trưởng ông đã liên kết với một số tri thức yêu nước như: Phó bảng giáo thụ Nguyễn Thiện Kế, Tú tài Ngô Gia Đạt, Tòng cửu phẩm bách hộ Ngô Đức Nghi, thực hiện một số cải cách tiến bộ như:

- Vận động nhân dân bỏ tục lệ dùng thịt trâu và bánh dày vào các dịp sự lễ thay bằng oản và bánh vừng.

- Vận động nhân dân bỏ tục mang vàng hương đến cúng người chết để tránh sự lãng phí. 

- Xây dựng các đội “Tráng” (các thành niên trai tráng trong làng) để bảo vệ trật tự an ninh địa phương. 

- Giảm số lượng đi phu, đi lính cho Pháp, bằng cách kê khai sai lệch độ tuổi. 

- Thành lập đội “Trưng nước” để phân ra đồng cao và đồng thấp. Đồng cao để cấy lúa và làm màu, đồng thấp chỉ cấy lúa vụ chiêm, sử dụng nước ở đồng thấp chống hạn cho đồng cao.

- Vận động những người giàu có trong làng mua “Tư văn” để lấy tiền mua gạch lát đường (đến nay vẫn còn). 

(Văn bản trên ông Ngô Khải đã ký cam đoan đúng sự thật, UBND xã Tam Sơn ký và đóng dấu xác nhận).

Văn bản “Thượng cổ xã Tam Sơn đồng dân công ước chí” cùng với việc cung cấp những tư liệu mới về thân phụ đồng chí Ngô Gia Tự, văn bản còn có giá trị nhiều mặt như: 

- Ghi lại nội dung 4 bài thơ tương truyền là của các tôn thần nguyên là cung phi thời Lý giáng bút, khi đến vãn cảnh chùa Tam Sơn (Cảm Ứng tự). 

- Liệt kê các vị thần, phật được thờ ở chùa Tam Sơn: ngoài các vị tôn thần cung phi nhà Lý, cùng các vị Thiền sư Định Hương, Bảo Tính, Minh Tâm, văn bản còn ghi các thành hoàng làng (Sơn thần, Trạng nguyên Nguyễn Quan Quang, Tiến sỹ Nguyễn Tự Cường và các vị Tiên hiền bản xã...). 

- Ghi chép nghi thức tế lễ ở chùa Tam Sơn, theo nghi thức tế thành hoàng làng ở đình làng.

- Phần “Toàn niên tế văn” ghi lại các bài văn tế thần, văn cúng phật trong các kỳ lễ tiết, các câu đối đại tự ở chùa làng Tam Sơn. 

- Phần nội dung quan trọng (từ trang 45 - 106) là “Bản xã công lệ” thực chất là hương ước của làng Tam Sơn bao gồm 60 điều.

- Ghi chép về số ruộng công điền của làng (về diện tích, phân bố, cách phân phối sử dụng... từng loại ruộng).

- Ghi chép rõ lễ vật (lợn, xôi, oản, chuối cùng các phụ phí khác) mà các thôn (xóm) phải nộp đủ trong các kỷ lễ tiết trong nhiệm kỷ đăng cai của mình.

- Ghi chép một số điều lệ sửa đổi vào năm Bảo Đại thứ 6 (1931), tiếp đó là nội dung bài điệp văn hòa bình và bài thơ họa lại bài “Vịnh cây bèo” gửi Mao Bá Ôn - Tướng nhà Minh vào năm 1541 (một số tư liệu trước đây cho rằng đó là bài thơ của Trạng nguyên Giáp Hải. Còn theo các cụ Tam Sơn và cuốn “Lịch sử họ Ngô tổng hợp” thì đó là của Trạng nguyên Ngô Miễn Thiệu - người bản xã, đỗ năm 1518.

Như vậy nội dung văn bản “Thượng cổ xã Tam Sơn đồng dân công ước chí”, không chỉ cung cấp cho chúng ta tư liệu về thân phụ đồng chí Ngô Gia Tự, mà còn có giá trị về nhiều vấn đề khác (nêu trên) trong đó đa phần thực chất là hương ước của làng Tam Sơn.

Phần ghi bút tích và con dấu của Lý trưởng Ngô Tác Tân - trong văn bản là căn cứ khoa học cho việc phục chế hiện vật (dấu) góp phần vào nội dung trưng bày, giới thiệu về thân phụ của đồng chí Ngô Gia Tự, trong tổng thể cơ cấu nội dung trưng bày về “Cuộc đời và sự nghiệp cách mạng của đồng chí Ngô Gia Tự” ở địa phương và Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh./.

LÊ VIẾT NGA