Nguyễn Mạnh Hiếu
Trưởng Ban Tuyên giáo Thành ủy Bắc Ninh
Vùng Kinh Bắc - Bắc Ninh là nơi sản sinh ra những làn điệu dân ca Quan họ - một loại hình nghệ thuật đặc sắc, độc đáo và tiêu biểu trong các hình thức diễn xướng dân gian của vùng đồng bằng trung du Bắc Bộ. Trải qua những biến động thăng trầm của lịch sử, dân ca Quan họ Bắc Ninh đã có lúc chìm lắng và có nguy cơ mai một. Đầu năm 1969, Uỷ ban Nhân dân tỉnh Hà Bắc (trước đây) thành lập Đoàn dân ca Quan họ Bắc Ninh đặt tại thị xã Bắc Ninh - nơi có đậm đặc các loại hình sinh hoạt văn hóa quan họ với 31 trên tổng số 44 làng quan họ gốc của tỉnh Bắc Ninh. Từ đây, phong trào ca hát Quan họ trong quần chúng dần được khôi phục và ngày càng phát triển rộng khắp ở cộng đồng qua các hoạt động sưu tầm, phục dựng và trình diễn các tiết mục đặc sắc. Nhiều đội văn nghệ Quan họ, câu lạc bộ Quan họ được thành lập và hoạt động tích cực. Các cuộc hội thi, hội diễn, liên hoan dân ca Quan họ thường xuyên được tổ chức, thu hút nhiều thành phần, lứa tuổi tham gia. Các nghệ nhân đã tích cực truyền dạy những bài bản, kỹ năng ca hát và lề lối của dân ca Quan họ. Nhiều cuộc điều tra, khảo sát, sưu tầm, nghiên cứu về Quan họ được tổ chức, thu hút sự quan tâm của công chúng và các nhà khoa học, các nhà quản lý. Hàng chục công trình nghiên cứu về dân ca Quan họ Bắc Ninh được xuất bản và phát hành... Dân ca Quan họ Bắc Ninh được khởi sắc và ngày càng có sức lan toả rộng lớn, giành được những tình cảm, sự quan tâm mến mộ của công chúng trong nước và nước ngoài, tạo nên sức sống mãnh liệt của một loại hình nghệ thuật đặc sắc.
Ngày 30/9/2009, “Dân ca Quan họ Bắc Ninh” chính thức được Ủy ban Liên Chính phủ Công ước Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO công nhận là “Di sản văn hoá phi vật thể Đại diện của Nhân loại”. Sự kiện này không những chỉ tôn vinh những giá trị tiêu biểu độc đáo, mà còn khẳng định sự trường tồn và sức lan toả rộng lớn của “Dân ca Quan họ Bắc Ninh” trong cộng đồng thế giới.
Là nơi khởi nguồn của Dân ca Quan họ, thành phố Bắc Ninh hội tụ 31/44 làng Quan họ gốc và 32/41 nghệ nhân của tỉnh Bắc Ninh. Trong nhiều năm qua, đặc biệt là sau khi dân ca quan họ được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, thành phố Bắc Ninh luôn dành sự quan tâm đặc biệt đến việc bảo tồn và phát huy giá trị của Di sản Dân ca Quan họ Bắc Ninh, coi đó như một nhiệm vụ chính trị của các cấp ủy đảng, chính quyền và nhân dân Thành phố.
Với nỗ lực bảo tồn và phát huy giá trị dân ca quan họ, Thành phố đã triển khai nhiều giải pháp đồng bộ, có hiệu quả như: Phục dựng các nghi lễ truyền thống và không gian sinh hoạt văn hóa Quan họ; tổ chức truyền dạy Quan họ cho cán bộ, công chức và đưa chương trình dạy hát Dân ca Quan họ vào các trường phổ thông. Ở các CLB, hoạt động truyền dạy cũng diễn ra thường xuyên, đều đặn cho thế hệ thanh thiếu niên và những người yêu mến Quan họ do chính những nghệ nhân và anh hai, chị hai dày dặn vốn liếng tận tình chỉ bảo. Gần đây nhất, phường Vạn An mở lớp truyền dạy Dân ca Quan họ cho hơn 50 học viên có độ tuổi từ 16 đến 50 là thành viên trong Câu lạc bộ văn nghệ của các khu, các nhà trường trên địa bàn phường.
Có thể thấy, sinh hoạt văn hóa Quan họ truyền thống được khôi phục và duy trì ở nhiều làng Quan họ gốc của thành phố, tiêu biểu như Đào Xá, Viêm Xá, Đương Xá, Châm Khê, Bồ Sơn… Mỗi làng Quan họ gốc đều có từ 3-4 thế hệ nối tiếp gìn giữ hàng trăm làn điệu Quan họ cổ. Các nghệ nhân hết lòng truyền dạy nghệ thuật ca hát cùng những quy tắc ứng xử, phong cách lối sống, lối chơi đặc trưng của Quan họ làng mình. Phong trào ca hát Quan họ phát triển rộng khắp ở nhiều cơ quan, đơn vị và lan tỏa đến hầu khắp xóm làng, khu phố.
Hiện nay, toàn thành phố có 12 CLB Quan họ xã, phường và 71 CLB Quan họ thôn, khu phố với gần 2.000 liền anh, liền chị cùng những người yêu mến Dân ca Quan họ tham gia hoạt động thường xuyên. Chính những nghệ nhân, tổ, đội văn nghệ và CLB Quan họ của thành phố Bắc Ninh là lực lượng giữ vai trò nòng cốt trong việc quảng bá, giới thiệu nghề chơi Quan họ truyền thống đến với du khách trong và ngoài nước mỗi khi có dịp thăm miền Kinh Bắc. Họ cũng là lực lượng chủ yếu tham gia và có nhiều đóng góp tích cực vào các sự kiện sinh hoạt văn hóa nghệ thuật lớn của tỉnh như: Hội thi hát Dân ca Quan họ đầu xuân, Festival Bắc Ninh, ngày lễ, kỷ niệm trọng đại của thành phố cũng như của tỉnh …
Đáng chú ý, từ năm 2015, thành phố tổ chức chương trình giao lưu “Canh hát Quan họ đêm Rằm” vào đêm Rằm của những tháng giữa quý trong năm. Đây là hoạt động nhằm tiếp tục thực hiện đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị Di sản văn hóa phi vật thể Dân ca Quan họ Bắc Ninh và Ca trù giai đoạn 2013-2020”. Quan trọng hơn, việc tổ chức canh hát đêm Rằm còn giúp mối quan hệ giữa các bọn, các làng Quan họ ngày thêm gắn bó mật thiết. Những mối tình đoàn kết thủy chung, bền chặt giữa “chạ anh chạ em” như: Diềm với Bựu, Khả Lễ với Hòa Đình, Đào Xá-Thị Cầu, Hữu Chấp với Khúc Toại, Bồ Sơn với Y Na, Bồ Sơn với Khả Lễ… được nối dài qua hàng trăm năm là minh chứng cho sức sống trường tồn của Di sản Dân ca Quan họ Bắc Ninh. Qua ba lần tổ chức, canh hát Quan họ đêm Rằm đã để lại nhiều dấu ấn đối với công chúng. Qua mỗi canh hát, những người yêu mến văn hóa Quan họ có cơ hội hiểu sâu sắc hơn về nguồn gốc, lề lối, quy tắc của một canh hát Quan họ truyền thống. Ngoài ra, nhiều khái niệm trong “nghề chơi” độc đáo, lắm công phu hay ý nghĩa của trang phục, cách chơi Quan họ, hệ thống các giọng lề lối; các giọng lẻ, giọng vặt và giã bạn cũng được giải thích cặn kẽ có kèm minh họa để thế hệ trẻ ngày nay cảm nhận đầy đủ hơn giá trị đặc sắc, tinh túy của Di sản văn hóa Quan họ.
Có thể nói những quyết tâm, nỗ lực của các cấp ủy, chính quyền Thành phố trong thời gian qua đã góp phần tích cực trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị của dân ca quan họ, làm sống dậy một cách sinh động những hình thức sinh hoạt của văn hóa quan họ trong cộng đồng. Trong thời gian tới, để tiếp tục gìn giữ những giá trị tốt đẹp của dân ca quan họ, cũng như để các giá trị đó có sức lan tỏa mạnh mẽ hơn nữa, Thành phố bắc Ninh chủ trương thực hiện một số giải pháp sau:
Một là: Tiếp tục đẩy mạnh các hình thức tuyên truyền, giới thiệu, quảng bá về những giá trị đặc sắc và độc đáo của dân ca Quan họ Bắc Ninh dưới nhiều hình thức, khơi dậy niềm tự hào dân tộc, nâng cao ý thức tự tôn, trách nhiệm của từng cá nhân, tập thể, các cộng đồng dân cư về bảo tồn và phát huy giá trị dân ca Quan họ Bắc Ninh.
Hai là: Đặc biệt coi trọng công tác truyền dạy của nghệ nhân, quan tâm thực hiện các quy định, chính sách về công nhận và tôn vinh các nghệ nhân dân ca Quan họ nhằm động viên, khích lệ các nghệ nhân làm tốt vai trò lưu giữ và truyền dạy dân ca Quan họ Bắc Ninh trong cộng đồng.
Ba là: Chỉ đạo duy trì, nâng cao chất lượng, quy mô các hoạt động sinh hoạt văn hoá Quan họ như liên hoan, hội thi, hội diễn, lễ hội... nghiên cứu đổi mới hình thức tổ chức canh hát Quan họ đêm Rằm, tránh sự nhàm chán, rập khuôn để hấp dẫn đa dạng đối tượng công chúng, góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát huy giá trị Di sản Dân ca Quan họ Bắc Ninh.
Bốn là: Tăng cường hiệu quả quản lý Nhà nước nhằm định hướng hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị những cái hay, cái đẹp của di sản dân ca Quan họ Bắc Ninh, giữ gìn những giá trị nhân văn truyền thống vốn có trong sinh hoạt văn hoá Quan họ nói chung và dân ca Quan họ Bắc Ninh nói riêng.
Năm là: Quy hoạch, bảo tồn, tôn tạo các không gian, những di tích lịch sử văn hoá, các thiết chế văn hoá, lễ hội truyền thống, phong tục, tập quán... trong các cộng đồng - nơi đã từng là môi trường, là không gian sản sinh và gắn kết với sự trường tồn của dân ca Quan họ;
Sáu là: Tiếp tục triển khai nhiệm vụ nghiên cứu, biên soạn và phát hành các tài liệu, ấn phẩm về những giá trị nhân văn đặc sắc và độc đáo trong dân ca Quan họ Bắc Ninh tới đông đảo công chúng, đặc biệt là các thế hệ trẻ - lực lượng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của dân ca Quan họ. Nâng cao chất lượng hoạt động của các CLB quan họ để làm nòng cốt trong các hoạt động thể nghiệm, trình diễn, giới thiệu, quảng bá dân ca Quan họ.
Với những giải pháp nói trên cùng với tình yêu, lòng tự hào đối với giá trị tinh hoa văn hóa dân tộc, dân ca Quan họ Bắc Ninh chắc chắn sẽ luôn giữ gìn được vẻ đẹp truyền thống vốn có, được giới thiệu tới bạn bè năm châu, xứng đáng là một di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận và tôn vinh./.